LEYENDA MIXE: "El rey Condoy" (Mixe)

Ja´a tu´uk shë´ma´ayu´uk ja´ay tu´uk casadëch (më mëja´ay mëd tosh chëdkja´ay), yëëch ështa´ay jëëmbajk, yëëch ëshpaadne ma´a tu´uk cueva, majts´k tutsä ëmaye´ek, ma´ayëëch ishtääñ ma´ay it tünk, të pudüjk mët quepkj, yëëch të pabëjktën ma'a chëjktën, pensarajtën ko´o ma´ay it tünk moja´andëñ. Ko´o tëguëk shë, ja´a tutsä pëtsëm tu´uk mish (condoy), ma´a majts´k tutsä pëtsëm tu´uk tsääñ mët ështujk quëbajk, ko´o yëë tsëajtën ja´a mish.

ja´a mish të piojën ëvajtën të ështa´añ ko´o këajtën tu´uk ja´ay pedsëm, piojën ëvajtën të ështa´añ ko´o këajtën tu´uk ja´ay pëdsëm, piojën ëvajtën ko´o tëgëk shë thë më mëja´aynë, ma´ay it tojksh tuk kay ko´o tosh chëjkja´ay mo´oy tojksh yëë mo´oy ma´a tu´uts. 

Condoy të nëjksh ma ma´ay it lugarëch, ma´a Tehuantepec, Oaxaca, yëë pëjta´akj pretextëch ko´o nëjksha´añ ështaja´añ ma lugarëch, ja´a tosh chëjkja´ay të ambëjk ko´o cho´oñ.

Tu´uk shë ñëjksh Condoy, ja´a ko´o miñ mëdakdj ti´ich mëd më´ëñ.

Tu´k shë viaje tu´uñ ma´a Oaxaca ja´a mëmiñ ma´ay it më´ëñ ja´a tosh chëjkja´ay moje´emñ, ja´a ko´o tsona´am, ja´a më´ëñ mo´o ko´o ti´ich tsoquëmñ.

Ko´o tso´oñ yëë ështay më´ëñ ja´a ko´o mejoraratëmiëk "Reguion Mixe". Condoy më´ëchp ma Oaxaca ja´a jayëch ko´o mä´ait më´ëñ mëdajtam ja´a mëdaknj ma´a wiñ. Ko´o tujtëm ja´a Condoy defenderajtem yëë ayu´uk ja´ay ko´o mindë ejercito, yëë pë´ëch ñëjksh ma´a "Cerro del Zempoaltepetl" ma´a Condoy cu´ujy ma´ay it tsa´a ja´a ko´o ambëjk ko´o chundë ayu´uk ja´ay.

Tu´uk shë Condoy cho´oñ ma´a Mitla, ja´a ko´o kojëmñ tu´uk chëjk, ma´a tu´uk Rey nindu´um kojemñ tu´uk chëjk, ko´o chundujkën yëë ishpa´ad tu´uk tëgag ja´a ambëjk; ma´a ayu´uk ja´ay ambëjktën ko´o cojy chëjk ma´a ja´a ni du´um Rey ja´a cham "Ruinas de Mitla".

Ko´o cho´oñ ma´a Mitla ja´a Condoy ma´a Oaxaca, të ënukshë ko´o chu´uñ, yëë pksh ma´a "Tule", tëë quepjk nëdambë (shidë pesa 62 kg) ma´a quepkj mëdsëm pëjy. Condoy mëdamb quepkj ma´a Tule ja´a cha´am "El Árbol del Tule", ko´o pëjy oknë ja´a Condoy Oknë.

Ko´o tsë´ë tsa´añ ishta´ay Condoy ja´a tsa´añ ñëjksh ma´a Oaxaca, yëë tëjk mëd jë´ën, chu´uñ. Ma´a tëjk tsa´añ Jack sho´on moverajtën wiñ Coatlán, ko´o tsa´añ mindë ma´a Nejapa de Madero, tu´uk tosh chëjkja´ay brujeria, chu´uñ ma´a tsa´añ oknë ja´a tsa´a.

Ja´a Rey Condoy mëga´am tu´uk anillo, ja´a je´ep cho´oñ ma´a Zempoaltepetl, ma´a quiaj, tsonañ ni tëñ lugarë, ja´a ayu´uk ja´ay ishta´añ pero quiia´aj isha´andë. Condoy quia´aj oknë ma´a pudëjkeëm ja´a ayu´uk ja´ay.